Reflecties

Psychisch welbevinden vinden in deze samenleving

De samenleving draait zot en het gaat niet goed met het psychisch welbevinden. Toch is het mogelijk er iets aan te doen, voor onszelf en vooral ook samen.

Onze samenleving heeft sterk geleden onder de coronacrisis en het einde is nog niet in zicht. Bovendien zijn er andere gebeurtenissen in de wereld die merkelijk ook een impact hebben op ons welzijn. De frequentie van positieve emoties (enthousiast, opgewekt, geïnspireerd, energiek, … zijn) kalft af en veel mensen zijn ook bang voor wat de toekomst zal brengen.

Velen zouden er de moed bij verliezen maar het gevolg daarvan is dat men zichzelf hierdoor nog meer in het negatieve hult en daarmee geen meter vooruit geraakt. Men geraakt dan in een negatieve spiraal.

Dat is bovendien slecht voor de gezondheid: de Amerikaanse auteur John Steinbeck, schreef in een van zijn boeken: “A sad soul can kill you quicker than a germ” – een triestige ziel kan je sneller doden dan een bacterie of een virus. En dat is ook wetenschappelijk onderbouwd. Negatieve emoties maken slechte stoffen vrij en verminderen de immuniteit en de gezondheid.

Komt daarbij dat velen van ons momenteel leven als wat ik vergelijk met een bal in een flipperkast. Men wordt afgeschoten en botst van her naar der, zonder zich echt bewust te zijn van het leven. Men wordt geleefd. Men komt niet meer tot rust.

Ik zie bij sommigen ook dat hun smartphone plakt aan hun handen. Onlangs was ik getuige van een frontale botsing tussen twee voetgangers in Brussel. Beiden waren al stappend zo druk bezig met hun smartphone dat ze elkaar niet hadden gezien en pardoes op elkaar botsten. Het straffe is dat ze daarop elk gewoon iets murmelden en dan gewoon hun weg al smartphonend verder zetten.

Maar ik heb goed nieuws. Het is mogelijk om – ondanks alle omstandigheden – ons psychisch welbevinden op te krikken. Van binnenuit.

Ik citeer de Hongaarse psycholoog en filosoof Péter Popper: IT DOES NOT MATTER SO MUCH IN WHICH WORLD/REALITY YOU LIVE, WHAT DOES MATTER IS WHICH WORLD/REALITY LIVES INSIDE YOU.

En de Romeinse ‘filosofenkeizer’ Marcus Aurelius schreef: HE/SHE WHO LIVES IN HARMONY WITH HIM/HERSELF, LIVES IN HARMONY WITH THE UNIVERSE.

Beterschap komt dus in eerste instantie van binnenuit. Om dat te begrijpen is het wellicht nuttig een korte uitleg te geven over hoe ons brein werkt. En daarbij bekijken we drie delen van dat brein. Deze korte uitleg is geïnspireerd door de Franse bioloog Christian Boiron.

Ten eerste is er ons reptielenbrein: dat staat zoals bekend in voor een instinctmatige reactie wanneer er zich gevaar aandient: vluchten, vechten of verstoppen. Dus als onze voorouders plots met een mammoet werden geconfronteerd dan hoefden ze niet na te denken. Het instinct geeft aan wat er diende te gebeuren (in dit geval verstoppen, want vechten of vluchten heeft geen zin; de mammoet is te sterk en te snel).

Ten tweede is er ons limbisch systeem waar emoties aan bod komen maar ook conditionering plaatsvindt. Nu komt het probleem: velen onder ons werden en worden ook fout geconditioneerd, negatief geconditioneerd, waardoor we vaak in onszelf negatieve gedachten hebben of luidop negatieve uitspraken doen. Een bloemlezing: “de mensen zijn slecht”; “de wereld is om zeep”; “ik haat wachten in de rij”; “het is nooit goed als ik iets doe”; “jij doet nooit de afwas”; “het is altijd iets met u”; … Merk op dat vaak de woorden ‘altijd’, ‘nooit’, en ‘haat’ voorkomen in het rijtje.

En nu komt het: door die negatieve gedachten en uitspraken ervaart het reptielenbrein gevaar, niet van buitenaf maar van binnenuit. En dit heeft als mogelijke ‘instinctmatige’ reacties:

  • vluchtgedrag: overmatig eten en drinken, binge-watchen, op zoek naar kicks, te snel rijden,…

  • vechtgedrag: voor het minste boos worden of geïrriteerd, roepen, verkeersaggressie…

  • verstoppen: zich afschermen van de wereld, in zijn of haar schulp kruipen,…

Dit is allemaal nefast voor ons mentaal welzijn.

Hoogtijd dus om meer macht te geven aan het derde deel van de hersenen in dit verhaal: de prefrontale cortex. Deze staat voor reflectie, emotionele regulatie, empathie, sereniteit, barmhartigheid… Pas wanneer die goed werkt kunnen we de negatieve spiraal tegengaan. Dus als je eerstdaags met iemand een discussie hebt en die persoon begint nogal snel geïrriteerd te geraken, stel dan gerust de vraag: “wat is dat met uw prefrontale cortex zeg? Zeker niet in vorm?” Succes gegarandeerd en meteen het ijs gebroken! (met wat pech kan je er ook een gebroken neus aan overhouden; dat hangt een beetje af van hoe erg het gesteld is met de prefrontale cortex van die persoon).

En dan komt natuurlijk de cruciale vraag: hoe train je de prefrontale cortex? Hoe maak je die sterker?

Er zijn verschillende mogelijkheden:

  • Meditatie (mantra, ademhaling, …) – zie de werken van Steven Laureys daarover;

  • Mindfulness, yoga – Het Leuvens Mindfulness Centre doet daar onderzoek naar;

  • Rustige muziek beluisteren, of zelf musiceren – Professor Emeritus Mark Reybrouck deed hierover heel wat onderzoek;

  • In de tuin werken met enkel maar aandacht voor wat je aan het doen bent – bv. onkruid wieden op een bewuste manier, met volle aandacht;

  • Wandelingen maken in de natuur mét aandacht voor die natuur; denk aan ‘bosbaden’;

  • ...

Je moet daarin je ding wat vinden zoals je ook je ding moet vinden om je lichaam te trainen. De ene verkiest te wandelen, de andere te fietsen, of te joggen of te zwemmen, … Zo gaat dat ook voor het trainen van ons brein. Het is een kwestie van uit te zoeken welke methode je het best afgaat.

Heel belangrijk ook: leg systematisch de smartphone aan de kant. Schakel ook je pushberichten uit, zorg dat je geen breaking news krijgt. Het is belangrijk de controle over dat toestel terug te winnen. Jij bepaalt wanneer je naar wat kijkt, niet iets of iemand anders moet dat bepalen. Een interessante toepassing is de fameuze ‘stolp’, een doosje dat werkt als een kooi van Faraday, waarin je je smartphone legt waardoor je elk bereik uitsluit. Wil je opnieuw bereik? Gewoon je toestel weer uit de stolp nemen. Veel handiger dan te sukkelen met de vliegtuigstand (die overigens maar gedeeltelijk afschermt).

Dus advies nummer 1 om je welbevinden te verbeteren: het trainen van de prefrontale cortex. En dit is echt mogelijk. Desmond Tutu heeft ooit gezegd: “elke mens is een meesterwerk in uitvoering”. Hij had gelijk. Het is gewoon een kwestie om aan die uitvoering te werken.

Ik heb nog een tweede advies: de fameuze gouden regel. Behandel anderen zoals je zou wensen dat zij u behandelen. Of je kan het ook anders formuleren in omgekeerde zin: doe een ander niet aan wat je zelf niet aangedaan wil worden.

Die regel wordt door velen vanuit eigenbelang geïnterpreteerd, maar een stap verder is om de regel te interpreteren vanuit een principe van menselijke gelijkwaardigheid. We zijn immers niet gelijk aan elkaar, we zijn allemaal verschillend, met andere kenmerken en capaciteiten, maar we zijn wel gelijkwaardig.

Eigenlijk is werken aan ons psychisch welbevinden vooral ook een wij-zaak. En hier komen de psychologische basisbehoeften op de proppen. Ten eerste, elkaar de nodige autonomie gunnen, bv. in een relatie of op het werk. Mekaar de nodige ruimte verlenen, inspraak geven in beslissingen, etc… Ten tweede de behoefte aan betrokkenheid en verbinding invullen door elkaar met warmte en vriendelijkheid bejegenen. Dat kost niets! En ten derde mekaar helpen voldoen aan de behoefte aan competentie, de behoefte om zich bekwaam te voelen. Dat kan door elkaar aan te moedigen en te steunen. Mijn favoriete spreuk van de Bond Zonder Naam is “geef mensen een pluim en ze krijgen vleugels”.

De wetenshap is daar overigens ook zeer duidelijk over. Al in 2005 publiceerde Stephen Post in het International Journal of Behavioural Medicine, het artikel met als titel: IT’s GOOD TO BE GOOD. Mensen die goed zijn voor anderen voelen zichzelf daardoor ook beter in hun vel. Zolang men zich uiteraard niet onderwerpt aan de grillen van een ander. Je mag goed zijn, maar niet onnozel.

Als men daar bovenop nog eens een belangrijk deel van zijn tijd besteedt aan zinvolle activiteiten – niet alleen dingen doen voor anderen, maar ook dingen bijleren, dingen creëren,… – dan geef dit het psychisch welbevinden nog een extra duw in de rug.

De Amerikaanse psychologe Annie McKee stelt het als volgt: “vriendschap ervaren en zinvolle dingen doen zijn even belangrijk als de lucht die we ademen”.

Conclusie van dit verhaal: hoe het psychisch welbevinden versterken in een – laat ons een kat een kat noemen – zot draaiende samenleving? Door het hoofd koel te houden en het hart warm.

En dat kan ook de kracht geven om – voor wie dat wenst – de nodige actie te ondernemen tegen onrechtvaardigheden, scheve situaties, manipulatie, machtsmisbruik,… en op die manier mee te helpen ijveren voor een betere samenleving.

Lieven Annemans